Kako se očekivana propast pregovora u Rambujeu približavala, tako su i strane u budućem sukobu počele da se pozicioniraju. Mustra je u svemu ličila na onu pred početak Operation Desert Storm 1991., jedva da je bilo kakvih elemenata iznenađenja, činilo se kako rat stiže kao kalendarska neminovnost. 19. marta zapadnoevropske vlade dobile su obavijest o tome da je jugoslovenska armija skupa sa ministarstvom unutrašnjih poslova rasporedila 40 000 ljudi na Kosovu i okolnim zemljama. Slijedećeg dana povučeni su svi strani posmatrači sa kosova, prekinuta je aktivnost svih internacionalnih humanitarnih organizacija, jugoslovenske vlasti protjeruju sve strane novinare. U principu, više nije bilo nikakvog međunarodnog prisustva na Kosovu.
NATO zračni napad – Operation Allied Force – počinje 24. marta u osam sati uveče po lokalnom vremenu. Napadnuto je ukupno 40 ciljeva u tadašnjoj Jugoslaviji, između ostalog jedan broj vojnih objekata u okolini Beograda kao i ključni objekti jugoslovenske protivvazdušne odbrane. Sa državnih medija dopirali su zvuci patriotskih pjesama, proglašeno je ratno stanje. Karakter i opseg Nato napada tog prvog dana razlikovali su se u mnogom od onih od prije 8 godina, za vrijeme Rata u Zalivu. Angažovane su daleko manje zračne snage i nije bilo ni govora o nekom masivnom bombardovanju koje bi sasvim onemogućilo nastavak otpora iz vazduha. Moglo bi se reći da su ti napadi u prvoj fazi zračnog rata bili prije svega demonstaracija moći usmjerena režimu, jugoslovenskoj armiji i javnosti, poruka o totalnoj nadmoći i visokoj cijeni koja će se platiti ukoliko režim nastavi sa svojom tvrdoglavom politikom.
Vojne operacije su se u početku predstavljale kao humanitarna intervencija sa ciljem zaštite albanskog stanovništva od prijetnje genocidom.
Tokom bosanskog rata često ponavljane analogije sa tridesetim godinama dvadesetog stoljeća napokon su pale na plodno tlo. Nato je sada, dakle, postupao na način koji je, u očima postratovskog svijeta, zapad trebao reagovati na Hitlera – na vrijeme. Politička retorika bila je, međutim, u očiglednom diskontinuitetu sa stvarnom hronologijom događaja.. Niko nije tvrdio da je započet genocid ili genocidu slično masovno protjerivanje prije 24. marta, mada su jugoslovenske snage već bile počele pripreme za veliku ofanzivu protiv UCK kao i za masivna etnička čišćenja.
Preduzimanje zračnih napada bilo je brižljivo isprogramirano mjesecima prije i bilo direktno povezano sa ishodom pregovora u Rambujeu. U skladu sa savremenom diplomatijom topovskih cijevi, NATO je učinio posve jasnim da će do napada doći u slučaju jugoslovenskog NE u pregovorima, neovisno o tome šta se dešava ili ne dešava na terenu na Kosovu.
Miloševićev režim dakle nije imao nikakve mogućnosti da eskivira Nato prijetnje eventualnom vojnom pasivnošću.
Veza sa Rambujeom se jasno vidjela i u tome što su zapadne sile ponavljale kako je potpisivanje sporazuma uslov za prekidanje napada kao i u opisivanju napada kao “kazne”.
Ni izbor ciljeva nije ukazivao na neku strategijsku vezu sa Kosovom – napadani su ciljevi od važnosti za jugoslovensku armiju.
Rat se međutim nije razvijao prema očekivanjima. Jugoslovenski režim nije pokazivao nikakve znakove volje za promjenom stava o Rambujeu. Umjesto toga, činilio se da ratna propaganda i stvarni pritisak spolja, homogeniziraju stanovništvo Srbije, na način koji je poznat iz mnogih drugih ratova. Demokratska opozicija nije ojačana nego vrlo brzo marginalizovana a njeni lideri su prokaženi kao veleizdajnici i agenti “Nato-nacističkog” okupatora”. Komanda NATO snaga i vodeće zapadne sile računali su sa kraćom vojnom operacijom, nalik onoj od prije par mjeseci u Iraku – kada su, takođe bez saglasnosti Vijeća za bezbjednost Ujedinjenih Nacija, Američke i Britanske snage djelovale avionima i misilima. Polazilo se i od iskustava NATO vazdušnih napada na bosanske srbe u augustu 1995. koji su vrlo brzo doveli do političkog rezultata. Nije postojao, pokazaće se, nikakav alternativni plan koji bi uključivao dugotrajnije napade iz vazduha niti su postojali planovi za kakvu drugu vrstvu vojnih dejstava osim onih iz odredbi o vojnoj primjeni sporazuma iz Rambujea – znači raspoređivanje posmatračkih trupa uz saglasnost svih potpisnika sporazuma. Ni Milošević i njegovi vojni savjetnici nisu bili lišeni neralističkih predstava o tome šta bi jugoslovenska ratna mašina mogla postići u tom sukobu. Prije svega precjenjivana je sposobnost jugoslovenske protivvazdušne sile da nanese značajne gubitke Nato snagama, vjerovatno pod utiskom sporadičnih uspjeha tokom Bosanskog rata. Osim toga, vojno vođstvo je uvjeravalo da će za svega nekoliko nedjelja sasvim slomiti UCK. I kao treće, režim je kalkulisao sa mogućnošću prenošenja sukoba na Bosnu i Makedoniju i indirektno na Zapadnu evropu, proizvedenim strujama izbjeglica sa Kosova.
Na Kosovu srpske snage započinju masivnu ofanzivu na UCK ali najdramatičniji dio operacija bio je masivni i po svemu sudeći sistematičan progon kosovskih albanaca.
Prvi i najveći talas progona desio se između 31. marta i 8. aprila, kada je oko 400 000 kosovskih albanaca protjerano u Makedoniju i Albaniju. Ovo etničko čišćenje koje je samo po sebi masivno kršenje međunarodnog prava izvođeno je na vrlo brutalan način, protjerani su svjedočili o ubistvima, silovanjima i pljački. Informacije koje su prikupljali NATO avioni za izviđanje ukazivale su na sistematsko uništavanje naseobina na velikim područjima.
Iako je srpski režim htio ovim talasima izbjeglica pomrsiti konce NATO stratezima i politički podijeliti zapadne sile, rezultat je bio sušta suprotnost. Iako je Clintonova i Blairova retorika o genocidu u početku bila pretjerana, činilo se da je dešavanja na terenu sve više potvrđuju.
Prema različitim zvaničnim izjavama broj ubijenih ili nestalih kosovskih albanaca bivao je sve veći i veći – najveća cifra koja je bila u opticaju bila je 100 000. Po završetku rata tvrdilo se da je ukupan broj ubijenih i nestalih civila 10 000 ali nakon više obuhvatnih istraživanja , između ostalog inventiranja masovnih grobnica koje su pronađene, internacionalne organizacije su u ljeto 2000. došle do cifre od oko 3000.
Od najveće važnosti je ipak bilo to da očigledni enormni talasi etničkog čišćenja nisu politički podijelili NATO zemlje nego naprotiv pojačali riješenost vlada da nastave sa ratom sve dok se ne omogući povratak prognanih – cilj koji se isticao sve jasnije tokom zadnje etape rata, naročito u kontekstu bijednih i neodrživih uslova koji su vladali u improvizovanim izbjegličkim kampovima u Albaniji i Makedoniji.
Vazdušna ofanziva započeta 24.marta nije bila akcija zaštite kosovara. Od svih ciljeva napadnutih do polovine aprila samo se manji broj nalazio na Kosovu dok napada na jugoslovenske trupe na kosovu uopšte nije bilo. Tek polovinom aprila započinju sistematski napadi na ciljeve na Kosovu – kada je prvi talas etničkog čišćenja bio već okončan, uporišta UCK bila osvojena i snage razbijene. Masovna zlodjela počinjena su nad zarobljenicima, osumnjičenim simpatizerima UCK i nedužnim civilima. Te brutalne operacije čišćenja podsjećale su više na francuski kolonijalni rat u Alžiru i Vijetnamski rat nego na nacistički holokaust na koje su ciljali Clinton i Blair.
U isto vrijeme dok srpski zločini zaokupljaju medije i evropske vlade, gomilaju se pitanja oko NATO vazdušnih napada. Jedno od njih ticalo se očiglednog i rastućeg diskontinuiteta između deklarisanog cilja da se zaustave srpski zločini i zaštiti albansko stanovništvo i onoga što se de fakto dešavalo na Kosovu. Usljed nemogućnosti korištenja preciznog oružja sa velikih visina protiv manjih i rasutih trupa koje su sprovodile čišćenje, pojačavao se pritisak na NATO taktičare da ofanzivu nastave direktnim napadima s manjih visina (na primjer borbenim helikopterima) ili u krajnjem da rat prošire i na kopno te da se na taj način osvoji cijelo Kosovo odn. dijelovi kosova pod kontrolom jugoslovenske armije.
Veći fokus na direktne napade odn. učešće borbenih helikoptera i borbenih aviona za blisku podršku kopnenim snagama tipa A-10, podrazumijevao je međutim rizik da se odbaci noseći princip Nato ali prije svega vojne strategije USA: rat treba voditi u skladu sa Zero Dead Doctrine , koja diktira djelovanje USA na globalnom planu još od katastrofalne intervencije u Somaliji i uličnih borbi u Mogadišu koje su odnijele mnogo američkih života.
Sve dok Nato avioni lete na sigurnoj visini od preko 5000 m., moguće je izbječi najveći dio dejstava jugoslovenske protivvazdušne odbrane. Direktni napadi sa male visine neizbježno bi vodili kontinuiranom gubitku aviona i posada. To USA nije spriječilo tokom sedam godina letova nad Sjevernim Vijetnamom ali sada su drugačija vremena, u svakom slučaju tako su na stvari gledali i političari i mediji.
Kopnena ofanziva iz te perspektive djelovala je još više zastrašujuće, ne najmanje zbog toga jer je pretpostavljala veliki broj pripremnih borbenih letova kao i obimnu koordinisanu podršku borbenih aviona i helikoptera. Koliko god se NATO trupe pouzdavale u nadmoć svoje vatrene moći u slučaju kopnene ofanzive bi bile prisiljene izložiti se protivničkim dejstvima. Kosovo nije bilo saudijska pustinja. Osim toga, NATO trupe od oko 25 000 ljudi koje su se okupile u Makedoniji i kasnije Albaniji, bile su namjenjene za KFOR i sasvim nedovoljne za provođenje ofanzive protiv jugoslovenske armije sa preko 40 000 ljudi.
Svemu tome treba dodati i problem vjerodostojnosti. Zapadni lideri, prije svega Clinton, podvlačili su na početku vazdušne ofanzive da do kopnene ofanzive neće doći. Te izjave su bile namijenjene prvenstveno domaćim kritičarima, između ostalog američkom kongresu koji je bio sklon kritikama predsjednika,”zbog uvlačenja zemlje u rat koji se neće moći kontrolisati”. Upravo zbog tih i takvih izjava malo se vjerovalo novim prijetnjama i eventualnoj kopnenoj ofanzivi. Ništa ne ukazuje na to da se tim difuznim izjavama pripisivala ikakva težina odn. da su imale bilo kakvog uticaja na jugoslovenski režim pri donošenju odluke o povlačenju sa Kosova.
Tokom rata NATO je tvrdio da su snage alijanse , uprkos operativnim ograničenjima, nanijele jugoslovenskim trupama na Kosovu veoma velike gubitke. Prema zvaničnom sumiranju od 10 juna, navodi se 120 tenkova, 220 oklopnih vozila te 450 artiljerijskih oruđa i minobacača, što će reči skoro polovina cjelokupnog jugoslovenskog arsenala na Kosovu. Kasnije istog mjeseca, tokom povlačenja jugoslovenske armije mogao se vidjeti neočekivano veliki broj vozila i teškog naoružanja što je ukazivalo na to da je NATO dobrano pretjerao u svojoj rekapitulaciji. Nakon rata, pokazalo se da je veoma veliki dio oružanih akcija izveden protiv lažnih objekata te da je stvani broj uništenih borbenih vozila i drugog naoružanja bio beznačajan. To je takođe potvrdio i NATO 2000. Iz toga proizilazi da je jugoslovenska armija vjerovatno mogla držati svoje pozicije još dugo, možda do kraja 1999.
Nesposobnost da spriječi etničko čišćenje i protjerivanje bilo je samo pola problema sa vazdušnom NATO ofanzivom. Druga polovina ticala se efekata napada na strateške ciljeve u Srbiji i Crnoj Gori. “Simbolički” napadi na strateške ciljeve na početku rata doživjeli su neuspjeh samim tim što miloševićev režim nije poklekao i pristao da potpiše Rambuje sporazum. 29. marta širi se i intenzivira vazdušna ofanziva te se sada napada čitav niz ekonomskih, ne – vojnih objekata kao što su putevi i željeznica, telefonski sistem i snabdijevanje gorivom. Napadnuti su i neki simbolički objekti u centru Beograda kao npr. neka ministarstva i zgrada državne televizije. 24. maja, napao je NATO i državnu električnu mrežu, cilj od kojeg se dugo suzdržavalo zbog mogućih katastrofalnih posljedica po civile.
Neposredno uočljivi efekat vazdušne ofanzive pokazao se kao kontraproduktivan.
Generalni cilj ,da se uvećaju troškovi režima te da se iznutra oslabi njegova moć, nije ostvaren, šta više, režimska propaganda je vrlo uspješno iskoristila vazdušne napade da sugeriše atmosferu opsade, pri čemu su glasovi iz opozicije marginalizovani kao nepatriotski. Naročito kada je NATO proširio dejstva i na druge privredne ciljeve, prije svega mostove, otpor je ojačao, između ostalog i u formi vrlo efektnih ljudskih lanaca na još neporušenim mostovima u Beogradu.
Demonstranti i vlasti su koristili činjenicu da se NATO uzdržava od ciljeva koji bi uključivali znatan broj civilnih žrtava. NATO operacije nisu bile ograničene samo međunarodnim pravom, tzv. principom proporcionalnosti koji reguliše obim vojne sile koja se prema ratnim zakonima može “preliti” na civilne ciljeve. Pošto je rat protiv jugoslavije legitimisan kao humanitarna intervencija, morali su zapadni lideri imati u vidu i političke implikacije, odnosno koji broj civilnih žrtava se doživljava kao prihvatljiv od strane javnog mnijenja.
Jugoslovenske vlasti i državni mediji su tokom i poslije rata učinili sve da istaknu civilne gubitke, tv je konsenkventno prenosio samo slike istih. Glasnogovornici NATO su se više puta zapleli u poricanja, zaobilazne formulacije, i proturiječnosti, što je umanjilo njihovu vjerodostojnost. Međunarodne humanitarne organizacije koje su nakon rata utvrđivale civilne gubitke došle su do saznanja da je oko 500 civila ubijeno tokom vazdušnih napada. U ukupno devedeset slučajeva napadi su prouzrokovali nenamjerne civilne žrtve (colateral damage), vjerovatno najčešće usljed promašivanja cilja, loše obaviještenosti ili tehničkih grešaka. Jedan dio ciljeva koji su planski napadani , međunarodne organizacije su opisale kao nelegitimne – između ostalih zgrada državne televizije, toplana u Beogradu i određen broj mostova bez strateškog značaja.
Vazdušna ofanziva je očigledno stvorila medijske i političke probleme koji su NATO liderima donijeli mnogo glavobolje. Doduše, u zemljama članicama NATO nikada nije došlo do ozbiljnijnijeg otpora napadima uz izuzetak Grčke – tradicionalnog saveznika Srbije čija vlada međutim nije htjela odstupiti od jedinstvenog stava alijanse.
Potencialno najveća prijetnja je dolazila od partije Zelenih u Njemačkoj, nakon što je partija ušla u koalicionu vladu a njen lider Joška Fišer postao ministar vanjskih poslova.
Problemi sa vazdušnom ofanzivom bili su i operativni odn. čisto tehnički.
USA su uz podršku saveznika izvršili još jedno od strateških bombardovanja čiji je cilj da se neprijatelju desetkuju resursi ta da se oslabi njegovo jedinstvo i njegov politički otpor. Pritisak, što će reći broj akcija i nanesene štete mora se održavati i postepeno povećavati. Akutni problem bila je lista ciljeva. Broj odgovarajućih, pristupačnih ciljeva od značaja, u Krnjoj Jugoslaviji jednostavno nije bio dovoljan i NATO je stoga postepeno proširio listu koja je sada obuhvatala i ciljeve od manjeg značaja. Dugoročne prognoze, međutim, nisu bile svijetle. Koliko dugo NATO može da nastavi sa ofanzivom? I koliko dugo može da potraje već načeto jedinstvo alijanse? Djelovanje USA je bilo samo u formalnom smislu kolektivno. Većina zemalja NATO članica nikada nije imala stvarnu mogućnost uticaja na razvoj događaja ili mogućnost izbora alternativnih rješenja. Noseći element kolektivnosti bio je društveni pritisak koji je stvoren procesom zajedničkog djelovanja, okupljanjem oko od USA vrlo rano utvrđenog kursa.
Rambuje sporazum i ultimatum koji je postavljen jugoslovenskim vlastima nisu bili rezultat zajedničkog odlučivanja nego bi se najbolje mogli opisati kao diktat američkog ministarstva vanjskih poslova.
Post festum, rat na Kosovu se može posmatrati kao momenat kada je nedvosmisleno demonstirano nastojanja USA da se pozicionira kao faktor moći i u Evropi, kako u odnosu na suparničku Rusiju tako i u odnosu na saveznike kojima je neophodna vojna i politička pomoć.
Može se reći da je 1999.godina bila još jedna prekretnica, dopustićemo ne tako dalekosežna i bogata simbolikom kao 1989. niti se na nedvosmislen način može asocirati sa rješavanjem konflikata i nastojanjem da se tenzije umanje.
- jula završeni su pregovori oko sporazuma o srpskom povlačenju sa Kosova koje treba biti izvršeno u roku od nešto više od jedne sedmice. Nikakve odlučujuće vojne akcije nisu prethodile zaokretu Miloševićevog režima , o razlozima se nagađalo.
Rambouille sporazum je sada već bio mrtav, novi dogovor bio je vrlo sažet i najvažnija razlika bila je u tome da je sada Savjet za bezbjednost UN a ne NATO preuzeo odgovornost za prisustvo na Kosovu. Nikakva agenda o odlučivanju po pitanju samostalnosti nije usvojena. Ono čega takođe nije bilo a što će se pokazati kao kolosalna prepreka budućim mirovnim operacijama, bila su jasna uputstva o administriranju Kosova nakon povlačenja jugoslovenske armije, srpske policije i drugih institucija vlasti.
Nije li začuđujuće to da je jugoslovensko državno vođstvo prvo tokom 2 mjeseca beskompromisno istrajavalo na vlastitim stavovima, da bi potom odjednom pristalo na principijelan dogovor, kroz pregovore došlo do izvodivog plana povlačenja i do u detalje ga sprovelo? Rat se završio tako brzo da NATO nije stigao provesti u djelo svoj dio dogovorenog procesa. Rat, međutim,nije bio ni gotov niti dobijen, sukobljeni su se pregruprirali tokom jednog od brojnih primirja ali se stvarno rješenje nije naziralo. Srpski teror na Kosovu zamjenjen je albanskim terorom na Kosova, istini za volju manjeg obima i sa drugim etničkim i političkim predznacima. Sveobuhvatni pakt o stabilizaciji Balkana koji je uz masivno diplomatsko i političko učešće međunarodne zajednice lansiran 1999. slabo je odgovarao mustri etno-teritorijalnih zona konflikta na lokalnom nivou.
Jedno od objašnjenja naglog završetka rata je da se od početka do kraja radilo o internoj srpskoj politici moći. Rat, masakri i sistematska razaranja, nisu imali nikakvu drugu svrhu osim da posluže kao krvavo odvlačenje pažnje. Nije li Milošević od kraja osamdesetih gradio svoju poziciju tako što je zavađao različite dijelove opozicije – stare komuniste, liberale i nacionaliste?
Potpisati Rambuje sporazum i odustati od Kosova, definitivno bi ugrozilo njegovu ravnotežu i dovelo do pada. Ali “izgubiti” rat, to je već nešto drugo.
Drugo, promišljenije objašnjenje je da je KFOR trebao zamijeniti jugoslovensku vojsku i policiju. Na prvi pogled se može učiniti apsurdno ali ima osnova jer vojska i policija su se borili protiv UCK. Prema sporazumu taj zadatak je sada zapao KFOR. Oni su trebali sprovesti i nadgledati razoružavanje UCK, zadatak koji je prijetio da se razvije u konfrontaciju nalik brojnim drugim konfrontacijama koje su nadrastale ranije mirovne misije.
Svakako da nije bilo od pomoći ni to što je civilna administracija UN improvizovana na brzinu i pod poslovičnom devizom “premalo i prekasno”, što je u praksi stvorilo odlične pretpostavke da UCK skupa sa pridruženim kriminalnim strukturama preuzme Kosovo.
Ma koliko glasno zapadne zemlje ponavljale da je status quo međunarodnog prava neizmjenjen, bilo je sasvim jasno da se Velika Albanija etablirala bez ikakvih prethodnih pregovora i međudržavnih sporazuma, kao direktna posljedica rata, isforsirane NATO podrške UCK i administrativnog odn.pravnog vakuma na Kosovu. Politika kosovskih albanaca je zahvaljujući ratu i etničkim čiščenjima temeljito izmjenjena i radikalizovana. Mogućnost da se srpski teror zamijeni visokim stepenom samouprave poznatim od ranije, ratom je bila izbrisana i bilo je naivno vjerovati da će tako ekstremni nacionalisti kao što su UCK, nakon što su vrlo brzo etablirali vlast na velikom dijelu Kosova, dopustiti da im taj plijen isklizne iz ruku.
Moguće da je UCK bio samo sredstvo ili barem jedan u nizu od političkih faktora kojima je Miloševićev režim pokušao manipulisati u svrhu ostvarivanja svojih ciljeva. Kosovo obilježeno nacionalnim sukobima obećavalo je u toj računici više nego demokratsko Kosovo. Prije svega, nacionalna previranja na Kosovu preobrazila su velikoalbanski pokret: ideološki san postao je politička realnost. Grudva snijega se zakotrljala. Najveća opasnost od te lavine odn. od reakcije koju je mogla proizvesti, prijetila je tada jedinom preostalom multietničkom području bivše Jugoslavije – Makedoniji.
Pad Miloševića u oktobru 2000. označio je kraj posljednjeg, u nacionalizam preobraženog komunističkog režima na Balkanu.
Da će to dovesti do vidljivih pomaka na putu razrješavanja centralnih konflikata na Balkanu,
pokazalo se kao nerealno očekivanje i još jedan dokaz odsustva stvarnog uvida Zapada , kao i 1989-90. Konflikti koji su aktivirani nisu se mogli anulirati političkom retorikom ili dobrom voljom. Rat, etnička čišćenja i ekonomski sunovrat su ostavili tragove dublje nego igdje u istočnoj Evropi, na određen način dublje čak i od onih nakon drugog svjetskog rata, jer nikakav samorazumljiv nastavak nije bio nadomak, nikakva obnova i izgradnja diktirana, nije bilo parola i “njemačkog čuda”.
Međunarodna zajednica, formalno UN a u stvarnosti EU i NATO, suočila se sa ne samo još uvijek fragilnom stabilnošću na balkanu i mirovnim procesom koji u suštini nije ni otpočeo uprkos svim glomaznim, visoko profiliranim inicijativama. Kosovo je za vrat dobilo protektorat čiji je, ubrzo se pokazalo, najvažniji zadatak da održava elementarni red i sigurnost na teritoriji kojom vlada potpuno bezakonje i gdje je etnički teror nakon srpskog povlačenja usmjeren na preostale narode koji su sa ili bez razloga etiketirani kao reprezentanti bivšeg terora.
Opseg problema u stabilizovanju Kosova kao i prijetnja od mogućih provokacija kako od naoružanih albanskih grupa tako i od miloševićevog režima doveli su do toga da sporazum iz juna 1999. nije sproveden u dijelovima koji se tiču nastavka jugoslovenske kontrole graničnih prelaza u Albaniju i Makedoniju te simboličkog vojnog prisustva uz neke kulturne objekte.
Razvoj koji vodi međunarodnopravnom izdvajanju Kosova bio je tako još jače podcrtan.
Bosna i Kosovo bili su primjer zapadne (naročito američke) spremnosti da se interveniše u unutrašnjim konfliktima između različitih etničkih grupa – makar i sa drugim motivima, osim deklarisanih. I u Bosni i na Kosovu, međunarodno učešće je uspjelo garantovati prekid ratnih dejstava, razdvajanje , djelomično razoružavanje i ublažilo međuentničko nasilje, ovo posljednje u značajno većoj mjeri u Bosni nego na Kosovu gdje je nivo nasilja tokom 1999 i 2000 uveliko prevazišao nivo od vremena prije započinjanja UCK ofanzive u proljeće 1998.
Ono što najviše uznemirava jeste činjenica da ni jedna mirovna misija, bez obzira u čijoj organizaciji ili pod čijom zastavom, nije uspjela preči prag na kojem je UNPROFOR ostao zakovan još u Hrvatskoj.
Neka vrsta slabe kontrole na područjima zahvaćenim etničkim čišćenjem je postignuta, pojedincima, porodicama ili cijelim selima bila je pružena zaštita i humanitarna pomoć. Ali niko nikada nije uspio zaustaviti etničko čišćenje i demografsko pregrupiranje.
Tokom cijelog perioda za kojeg su UN bile odgovorne za tri United Nations Protected Areas u Hrvatskoj, UN trupe, civilna policija i humanitarni radnici zajedno, uspjeli su sprovesti samo jedan slučaj etničkog povratka i to na pogrešno mjesto.
Mustra iz Bosne i sa Kosova takođe ne ohrabruje, uprkos veoma velikim ulaganjima i naporima naročito od strane UNHCR. Istina, postoje pojedinačni slučajevi povratka ali oni su zanemarljivi u odnosu na neuporedivo obimnije migracije koje nastavljaju etničku separaciju. U Sarajevu koje je prije rata bilo Bosansko središte multietničke gradske kulture, bio je po završetku rata još uvijek značajan broj i srba i hrvata ali se do kraja devedesetih pretvorio u praktično potpuno muslimanski grad. Isti obrazac je razumije se prisutan i na političkom planu gdje se i pored izdašne pomoči međunarodne zajednice, ohrabrivanja i pritisaka, nije uspjelo poljuljati moć triju nacionalističkih partija.
